Ο καλλιτεχνικός διευθυντής μιας ορχήστρας, που επιλέγει τα έργα που θα εκτελεστούν, τα διδάσκει στους μουσικούς και τους διευθύνει την ώρα της εκτέλεσης.
Πηγή: Wikipedia
Ιστορική εξέλιξη
Ο ρόλος του μαέστρου δεν ήταν πάντα αυτός που είναι σήμερα: ο επικεφαλής της ορχήστρας, ανεβασμένος στο πόντιουμ, να διευθύνει με τη μπαγκέτα φορώντας φράκο. Η διαμόρφωση και εξέλιξη του θεσμού έγινε μέσα στο χώρο της όπερας κι όχι τόσο της συμφωνικής μουσικής. Οι πρώτοι μαέστροι εμφανίστηκαν στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν και τα ορχηστρικά σύνολα άρχισαν να μεγαλώνουν. Από τα πρώτα έργα τα οποία απαιτούσαν μεγάλο αριθμό οργάνων, ερμηνευτών και χοροδών ήταν ο «Ορφέας» του Μοντεβέρντι. Ο μαέστρος εκείνη την περίοδο ήταν, κατά κύριο λόγο, ο συνθέτης και διηύθυνε χτυπώντας μια βέργα δίνοντας το ρυθμό. για το 17ο αιώνα, σημαντικό παράδειγμα μαέστρου ήταν ο Z. Μπ. Λουλύ, ο οποίος διηύθυνε την ορχήστρα του χτυπώντας μια ράβδο στο πάτωμα δίνοντας το ρυθμό, ώσπου μια μέρα χτύπησε το πόδι του και πέθανε από γάγγραινα. Κατά το 18ο αιώνα, η εξέλιξη του σολιστικού τραγουδιού και της όπερας οδήγησαν στην ανάγκη διαμόρφωσης της ηγεσίας της ορχήστρας. Τον πρώτο λόγο τον είχε ο τσεμπαλίστας (ο οποίος έπαιζε τα ρετσιτατίβι και διηύθυνε τα ορχηστρικά μέρη χτυπώντας τη βέργα). Τότε άρχιζε να εμφανίζεται ο όρος “Maestro” για το συνθέτη – τσεμπαλίστα – διευθυντή. Επίσης, άρχισε να καθιερώνεται ο θεσμός του «πρώτου βιολιού» ως capo d’orchestra (= επικεφαλής της ορχήστρας). Μέχρι και το 19ο αιώνα, το ρόλο του μαέστρου είχαν οι συνθέτες, οι οποίοι έπαιζαν και το τσέμπαλο. Πρώτος ο Κ. Μαρία φον Βέμπερ άφησε το τσέμπαλο και αφιερώθηκε αποκλειστικά στη διεύθυνση. Ήδη είχε αρχίσει να καθιερώνεται σε όλη την Ευρώπη η διεύθυνση μέσω της μπαγκέτας. Η μπαγκέτα βοηθάει στη συγκέντρωση των μουσικών στο πρόσωπο του μαέστρου και είναι απαραίτητη στην εκτέλεση οπερικού ρεπερτορίου, καθώς κάνει τις κινήσεις του πιο ευδιάκριτες. Πλέον στις μέρες μας υπάρχουν πολλές σχολές διεύθυνσης, μία εκ των οποίων είναι και η σχολή Σβαρόβσκι. Σπουδαίοι συνθέτες έχουν υπάρξει και πολύ σημαντικοί μαέστροι. Τέτοια παραδείγματα είναι οι Ρ. Βάγκνερ και Γκ. Μάλερ.
Βασίλειος Κασμέρης
Πηγή: John Spitzer, et al. "Conductor." The New Grove Dictionary of Opera. Ed. Stanley Sadie. Grove Music Online. Oxford Music Online. Oxford University Press. Web. 15 Μαΐου. 2017. <http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/O901114>.
Ρόλος και εκπρόσωποι
Απορία προκαλεί πως ένας άνθρωπος που δε συμμετέχει στη μουσική παραγωγή έχει πιο σημαντικό ρόλο από τους μουσικούς. Η απάντηση είναι απλή. Ένας μουσικός οφείλει να μελετά και να εκτελεί σωστά το μέρος του κι έχει την ατομική ευθύνη. Ένας εξάρχοντας μιας ομάδας οργάνων οφείλει να μελετά και να εκτελεί σωστά το μέρος του, αλλά εκτός από την ατομική ευθύνη, έχει και την ευθύνη της ομάδας που εξάρχει. Ένας μαέστρος όμως, οφείλει να γνωρίζει πολύ καλά όλες τις μελωδικές γραμμές όλων των οργάνων κι έχει την καθολική ευθύνη. Επίσης, σε περίπτωση που το μουσικό έργο έχει χορωδία ή σολίστες (είτε με όργανα είτε με φωνή), ο μαέστρος οφείλει πριν την έναρξη της πρώτης πρόβας να γνωρίζει πολύ καλά όλες της μελωδικές γραμμές. Εκτός από την μελέτη των μελωδικών γραμμών, ένας μαέστρος πρέπει να γνωρίζει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφτηκε το έργο, καθώς και το βιογραφικό του συνθέτη, ώστε να αποδώσει σωστά το ηχόχρωμα και την υφή. Κατά τη διάρκεια της πρόβας ένας μαέστρος πρέπει να δίνει ακριβείς και σαφείς οδηγίες στους μουσικούς. Η «γλώσσα» που χρησιμοποιεί είναι η λεγόμενη «γλώσσα του σώματος», δηλαδή, περνάει τα μουσικά μνήματα μέσω ενός κώδικα χειρονομιών. Για να είναι επιτυχημένη αυτή η επικοινωνία, ο μαέστρος ειδοποιεί τους μουσικούς για τις αλλαγές των παραμέτρων (είσοδος ή παύση μιας ομάδας οργάνων, αλλαγή στη δυναμική, αλλαγή στο ύφος, αλλαγή στο ρυθμό κ.α.), λίγο πριν εκείνες συμβούν. Αυτός ακριβώς είναι κι ο βασικότερος ρόλος του μαέστρου. Η εξέλιξη του συμφωνικού και οπερικού ρεπερτορίου κατά το 19ο και 20ο αιώνα, οδήγησαν στην ανάγκη ανεξαρτητοποίησης του ρόλου του μαέστρου από το ρόλο του συνθέτη, λόγω της πολυπλοκότητας της μουσικής υφής. Ορισμένοι σπουδαίοι μαέστροι είναι, μεταξύ άλλων οι: Λ. Μπερνστάιν (συνθέτης - μαέστρος), Αρ. Τοσκανίνι, Κλ. Αμπάντο, Σ. Ράτλ, Ντ. Μπάρενμποϊμ (πιανίστας – μαέστρος), Γκ. Ντουντάμελ, Χ. φον Κάραγιαν, Β. Γκέργκιεφ, Π. Μπουλέζ (συνθέτης – μαέστρος), Γκ. Ζόλτι, Ζ. Μέτα, Τζ. Λιβάιν, Ν. Άρνκουρ, Κ. Μπαιμ, Ρ. Μούτι, Σερ Ν. Μαρίνερ, Κ. Μ. Τζουλίνι, Κ. Μαζούρ κ.ά.
Βασίλειος Κασμέρης
Πηγές: John Spitzer, et al. "Conductor." The New Grove Dictionary of Opera. Ed. Stanley Sadie. Grove Music Online. Oxford Music Online. Oxford University Press. Web. 15 Μαΐου. 2017. <http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/O901114>.
Gillinson, Clive “The role of the conductor is crucial to the performance of an orchestra”. The guardian 28 Οκτ. 2009. Web 15 Μαΐου 2017.
O Διευθυντής ορχήστρας (Συνέντευξη του Δημήτρη Μητρόπουλου)
Θα νόμιζε κανείς πως ο διευθυντής ορχήστρας είναι ένας τυχερός άνθρωπος που έχει όλα τα πλεονεκτήματα με το μέρος του. Eνώ κάθε λάθος του σολίστ γίνεται αμέσως αντιληπτό από το ακροατήριο, στην περίπτωση του μαέστρου μόνο οι μουσικοί της ορχήστρας ξέρουν πραγματικά το τι κάνει. Kαι ο μαέστρος χρησιμοποιεί τα χέρια του, άλλοι όμως είναι εκείνοι που παίζουν, και αυτούς τους άλλους θα κατηγορήσουν για τα λάθη που τυχόν θα γίνουν. Tα χειροκροτήματα, όμως, τα παίρνει ο μαέστρος ή τα μοιράζεται με τον σολίστ που, όπως ο καθένας γνωρίζει, έχει δαπανήσει πολύ χρόνο σε σκληρή μελέτη και άσκηση για να κατακτήσει την τεχνική του οργάνου.
O ρόλος του μαέστρου, λοιπόν, μοιάζει να είναι θελκτικός, ιδίως αν προσθέσετε το γεγονός ότι του δίνεται η ευκαιρία να ικανοποιήσει τη φυσική ανθρώπινη επιθυμία για κυριαρχία πάνω στους άλλους. Δεν πρέπει συνεπώς να εκπλήσσεται κανείς που τόσοι νέοι ρωτούν τι πρέπει να κάνουν για να γίνουν διευθυντές ορχήστρας.
O μαέστρος πρέπει να εργαστεί σκληρά και να μάθει περισσότερα από τους μουσικούς που διευθύνει. Πρέπει να ξέρει να παίζει σαν επαγγελματίας ένα τουλάχιστον όργανο· αυτό θα του δώσει την πείρα που πρέπει να έχει ο εκτελεστής, διότι προτού του εμπιστευθούν μια ορχήστρα οφείλει να αποδείξει ότι είναι ικανός να γίνει εκτελεστής· να αποδείξει δηλαδή ότι είναι σε θέση να αναδημιουργήσει ένα έργο και να το μεταδώσει στο κοινό, ώστε να μπορεί να ελπίζει ότι θα επιτύχει να το μεταδώσει στο "κοινό" των μουσικών της ορχήστρας.
Για το βασικό αυτό λόγο είναι απαραίτητη η εκμάθηση οποιουδήποτε σολιστικού οργάνου, αν και πιστεύω πως το πιάνο είναι το όργανο που διαθέτει εξαιρετικά πλεονεκτήματα χάρη στις πολυφωνικές του δυνατότητες, που επιτρέπουν την απόκτηση πείρας στο χειρισμό των αντιστικτικών φωνών και των πολύπλοκων ρυθμικών σχημάτων. Bοηθά, εξάλλου, στη μελέτη της παρτιτούρας.
Σημαίνουν όλα αυτά πως ένας τέλειος πιανίστας μπορεί να γίνει μαέστρος; Δυστυχώς όχι. O μαέστρος έχει να κάνει με όλα τα όργανα της ορχήστρας. Πρέπει, λοιπόν, να γνωρίζει τις δυνατότητες και τα προβλήματα όλων αυτών των οργάνων και θα 'πρεπε να είναι σε θέση να παίζει όσο το δυνατόν περισσότερα. Πέρα, όμως, από αυτές τις τεχνικές προϋποθέσεις ο διευθυντής ορχήστρας είναι απαραίτητο να γνωρίσει όλους τους συνθέτες, τον περίγυρό τους, την εποχή και τον κόσμο που έζησαν, τον πολιτισμό, τα Γράμματα και τις Tέχνες της εποχής τους, τον τρόπο που σκέπτονταν και τις αιτίες που τους έκαναν να εκφραστούν με το έργο τους, όπως εκφράστηκαν. Nα γνωρίζει, επίσης, τα είδη των συνθέσεων, την ιστορία και την εξέλιξή τους.
Eρωτώ και πάλι: Eίναι όλα αυτά αρκετά για να διευθύνει κανείς και για να πετύχει ως διευθυντής ορχήστρας; Aπέφυγα ως τώρα να αναφέρω το μηχανικό μέρος της δουλειάς του μαέστρου. Πρόκειται για τις τόσο απλές, καθιερωμένες κινήσεις των χεριών, με τις οποίες κάνει τις υποδείξεις στους μουσικούς· μπορούν να μαθευτούν μέσα σε μισή ώρα. H διεύθυνση ορχήστρας, όμως, είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. O μαέστρος είναι ένας οδηγητής και πρέπει να έχει γνώση της ψυχολογίας, να διαθέτει τις ιδιότητες εκείνες που είναι απαραίτητες για να γίνει κανείς καλός ηγέτης. Πρέπει να μπορεί να αποτελέσει ένα πρότυπο για τους μουσικούς των οποίων ζητά τη συνεργασία, να τους πείσει για την αφοσίωσή του και να είναι ικανός να τους μεταδώσει αυτή την αφοσίωση, αν θέλει να δουλέψει με επιτυχία μαζί τους. Mε άλλα λόγια, βρισκόμαστε μπροστά σε απαιτήσεις που δεν διδάσκονται. Δεν πρόκειται για μια τεχνική διαδικασία που μπορεί να διδαχθεί.
Πιστεύω, επίσης, πως καλός είναι εκείνος ο μαέστρος που διαθέτει την ικανότητα να συντονίζει τη μουσική του σκέψη, την ίδια στιγμή να τη μεταβιβάζει με πειστικότητα και να επιτυγχάνει την ανταπόκριση των μουσικών. Xωρίς την ικανότητα αυτή μπορεί κανείς να γίνει ένας εξαιρετικός δάσκαλος, μουσικολόγος, συνθέτης, αλλά ποτέ καλός μαέστρος.
Tέλος, θα ρωτούσα ακόμη τον επίδοξο διευθυντή ορχήστρας, αν η φιλοδοξία του υπηρετεί έναν ηθικό καλλιτεχνικό σκοπό και αν δεν είναι μόνο μια κρυφή επιθυμία για δύναμη και κυριαρχία, πράγμα που δεν δείχνει παρά μόνο τη γύμνια του.
[Tη συνέντευξη παραχώρησε ο Mητρόπουλος στην Rose Heylbut· δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Etude, 72. έτος, τεύχος 1, (Nέα Yόρκη, Iανουάριος 1954), σ. 28-29.]
Πηγή: www.dimitrimitropoulos.gr